Çocukların katılımıyla yürütülen araştırmalar, toplumun
geleceğini şekillendiren önemli çalışmaları oluşturmaktadır. Ancak bu tür
araştırmaların yürütülmesi büyük bir sorumluluk ve hassasiyet gerektirmektedir.
Çocukların, kendi yaşamlarıyla ilgili konularda korunma hakkı da dahil olmak üzere
zarar görmeme, görüşlerini dile getirme ve kararları etkileme hakları vardır (Brooker,
2001).
Çocukların dahil olduğu araştırmalara ilişkin etik ilkeler,
araştırmacıların bu sorumluluğunu yerine getirirken çocukların sağlık, güvenlik
ve iyi oluşlarını da korumayı hedeflemektedir. Çocuklarla yürütülecek araştırmalarda
etik ilkeler, araştırmacının her daim gözetmesi gereken bir rehber
niteliğindedir.
Etik, araştırmacıları değer verdikleri standartlar üzerinde
düşünmeye, bu standartlar doğrultusunda çalışmaya ve bunları haklı çıkarmaya,
farklı hedefleri dengelemeye ve meslektaşlarına olduğu kadar çocuk
katılımcılara karşı da sorumlu olmaya yöneltir (Thomas & O’
Kane, 1998). Çocukların hakları, gizliliği, rızaları ve psikososyal refahları,
araştırma süreçlerinin merkezinde bulunan etik sorumluluklardır. Kitabın bu
bölümünde, popülasyonu çocuklar olan araştırmalarda dikkat edilmesi gereken
temel noktalara değinilecektir. Ayrıca çocukların korunması ve onların
çıkarlarının öncelikli olarak gözetilmesi gerektiğini vurgulamak amacıyla
yazılmıştır. Çalışma, gelecekteki araştırmacılar, eğitimciler ve profesyoneller
için bir rehber niteliği taşıyarak çocuklarla çalışmalarda etik ilkelere uygun
bir yaklaşımın neden ve nasıl önemli olduğunu açıklamayı hedeflemektedir.
Etik Kurul Onayı
Araştırma konusuna bakılmaksızın bebek ve çocukların dahil
olacağı araştırmalar için etik kuruldan izin almak gerekmektedir. Etik kurul
onayı almak, çocuklarla araştırma yapma sürecinin sadece başlangıcını oluşturmaktadır.
Bu süreçte ebeveynlerden izin alınması ve çocuklardan da onay alınması
gerekmektedir (Freeman & Mathison, 2009). Etik kurul izni alırken
çalışmanın amacı ve faydası açıklanmalı ayrıca çalışmada kullanılacak her tür
materyaller, prosedürler ve katılımcılara nasıl ulaşılacağına dair
bilgilendirme yapılmalıdır. Araştırmaya yaklaşık kaç katılımcının dahil
edileceği ve ne tür esaslar gözeterek belirlendiği, dışlama ve dahil etme
kriterleri de eklenmelidir. Araştırma sürecinde katılımcının olası riske
girebileceği durumlar varsa ayrıca belirtilmelidir (Soley & Tahiroğlu, 2020;
Westcott & Davies, 1996).
Bilgilendirilmiş Onam
Bilgilendirilmiş onam, araştırma ile ilgili katılımcıların
bilgilendirilmeleri ve araştırmayı anlamalarını sağlamaları ve olası risklerin
olması durumunda anlatılmasını içeren anlaşmadır (Gallagher, 2009). Etik
araştırmalar açısından oldukça önem taşıyan katılım hakları, çocukların iyi
bilgilendirilmesini ve kendi görüşlerine saygı duyulmasını gerektirir. Çocuklar
aktif katılımcılar olarak değerlendirilmelidir. 18 yaş altındaki her birey
çocuk sayılmaktadır. Bu nedenle 18 yaş altındaki çocuğun bir araştırmada yer
alabilmesi için ebeveynden veya velisinden yazılı onam alması gerekmektedir.
Ayrıca araştırmacı, veliye sözel biçimde bilgilendirme de bulunmalı, süreci
açık anlaşılır biçimde anlatarak soruları da yanıtlamalıdır (Soley ve
Tahiroğlu, 2020). Ebeveynden alınan
onamın yanı sıra çocukların rızası da gereklidir. Tüm çocuk katılımcılar için
ebeveyn veya bakıcının izni gerekir, ancak katılımcıların araştırmaya katılmayı
reddetme hakları vardır. Thomas and O’ Kane (1998)
çalışmalarında çocuklara ve ebeveynlere ayrı ayrı hazırlanmış, dostça bir
yaklaşımla araştırmayı anlatan bilgi paketlerinden kullanmışlardır.
Rıza almak için çocuğa sözlü biçimde çalışmaya katılmayı
isteyip istemediği sorulur ve çalışmanın herhangi aşamasında çalışmayı devam
etmeme hakkı olduğu da belirtilir (Çakmak, 2018). Çocuk araştırmaya katılım
konusunda zorunlu tutulmamalı, kendi isteği dışında araştırmaya katılmamalıdır.
Çocuk araştırmanın herhangi bir aşamasında geri çekilme hakkına da sahiptir.
Bilgilendirilmiş onamın önemli bir yönü katılımcılara bilgi
sağlanmasıdır. Çocuk katılımcılara yaşa uygun bilgilerin sağlanması ihtiyacı,
pek çok kurumdaki etik belgelerde ele alınmıştır. Bilgilendirilmiş onam verme
yeterliliğine ilişkin tartışmalar genellikle çocukların yaşına odaklanır. Ancak
bu durum sorgulanmaktadır ve çalışmalar, etik açıdan yaklaşıldığında çok küçük
çocukların bile bilgilendirilmiş onam verebildiğini göstermiştir. Çocukların
bilgilendirilmiş onamının alınmasının araştırma sürecinin önemli bir yönü ve
bir gereklilik olduğu ileri sürülmektedir.
Zarar Vermeme/ Fayda Gözetme
Çocuklarla araştırma yaparken en temel olarak araştırma için
fayda- risk analizi devreye girmektedir. Yani araştırmayı yürütmenin ve
araştırmada çocukların katılımcı olmasının gerçekten gerekli olup olmadığına
karar verilmelidir. Sonrasında araştırmayı yürütmenin çocuklar üzerinde olası
zarar mümkün faydalarını detaylı şekilde analiz etmelidir. Aynı zamanda
araştırma koşulları da çocukların fiziksel, psikolojik ve duygusal olarak
olumsuz olarak etkileyecek durumda olmamalıdır (Çakmak, 2018).
Araştırmacıların araştırmaya katılmayı reddetmek ya da
araştırmadan geri çekilmek isteyen çocuklara nasıl tepki vereceklerine ilk
aşamada karar vermeleri gerekir. Onların görüşlerine saygı gösterilmeli,
reddetmek veya çekilmek istiyorlarsa nedenlerini açıklamaları istenmemelidir.
Bununla birlikte projeden ayrılmaları halinde çocukların kendilerini kötü
hissetmemeleri gerektiği konusunda ve eğitimlerinin (okulda gerçekleştirilen
çalışmalar için) hiçbir şekilde etkilenmeyeceğine dair güvence de verilmelidir.
Öte yandan araştırmaya katılan çocuklara eşit muamele edilmelidir. Katılımın
sorumlulukları adil bir şekilde dağıtılmalıdır.
Morrow (2005) çocuklarla çalışan araştırmacılar için en büyük
etik zorluğun yetişkinler ile çocuklar arasındaki güç ve statü farklılıkları
olduğunu iddia etmektedir. Genellikle çocuklar, yetişkinlere göre araştırma
bağlamında daha az kontrol sahibi olurlar, bu nedenle haklarına ve refahlarına
özellikle dikkat gösterilmesi gerekmektedir. Çocuklarla yapılan araştırmalarda,
çocukların çıkarları ve hakları her zaman öncelikli olmalıdır. Araştırmacılar,
bilimsel çıkarlarını çocukların hakları ve refahının önünde tutmalıdır. Bu,
çalışmanın tasarımından sonuçların yorumlanmasına kadar her aşamada geçerlidir.
Gizlilik ve Mahremiyet
Çocukların gizliliği ve mahremiyetini her daim korunmalıdır.
Araştırmacılar, çocukların kişisel bilgilerini güvende tutmakla yükümlüdür.
Aynı zamanda veri toplama, saklama ve bulguların yayınlanması sürecinde tüm bu
bilgilerin güvende olduğundan emin olmaları gerekmektedir.
Okullarda ve erken çocukluk merkezlerinde gözlem ve araştırma
yönergeleri, araştırma verilerinin gizli tutulması ve hiçbir bireyin kimliğinin
tespit edilmemesi gerektiğini belirtmektedir. Ebeveynlerin bireysel verilere
erişim hakkı yoktur ve onay alınmadan önce bunun ebeveynlere ve çocuklara
açıkça anlatılması beklenmektedir. Katılmak istemeyen veya ebeveynleri ya da
vasileri katılmayı reddeden çocukların kimliğinin gizli kalmasını sağlayacak
prosedürler uygulamaya konulmalıdır.
Geri Bildirim & Araştırmaya Teşvik
Çalışma sonrasında aileye araştırmanın olası sonuçları
hakkında geri bildirim verilmeli ve teşekkür edilmelidir. Çalışmanın sonrasında
yol masrafları karşılanmalıdır. Araştırmaya katılım için teşvik yapılacaksa bu
durum aile ve çocukta katılım gösterme noktasında baskı hissettirecek derecede
olmamalıdır. Araştırmanın sonuçlanmasından sonra ailelere de açık net dille
anlatılan araştırmanın özeti iletilmelidir (Soley ve Tahiroğlu, 2020).
Mali Teşvik
Etik kurulların operasyonel standartları yönergesi uyarınca,
çocukların araştırmaya katılmasına izin verme konusunda çocukları veya aileleri
ikna etmek için hiçbir mali teşvik teklif edilmeyeceği belirtilmektedir. Eğer
teşvik katılımcıda baskı yaratıyorsa ya da rüşvet olarak algılanıyorsa,
ekonomik yetersizlikler sebebiyle kabul ediliyorsa para teklifinden
kaçınılmalıdır. Çocuklar için projeye katılımlarından sonra küçük hediyeler
teklif edilebilir. Katılımlarıyla ilgili adil bir bedel verilmesi önerilmektedir
(Freeman& Mathison, 2009).
Araştırmacı Yetkinliği
Uzmanın görevini yürütürken kendi yeterliliğini
değerlendirmesine vurgu yapılır. Bunun
sonucunda çocuklarla araştırma yürüten bir psikoloğun da kullandığı yöntemleri
çok iyi şekilde bilmesi, sorunları minimize etme ve olası krizleri etkin bir
biçimde yönetebilmesine katkı sağlayacaktır (Çakmak, 2018).
Araştırmanın Tasarlanması ve Veri Toplama Süreci
Çocuklarla çalışmada kullanılan yöntemler, onların
yaşlarına ve gelişim seviyelerine uygun olmalıdır. Araştırmacılar çocukların
anlayabileceği bir dil kullanmalı ve çalışmalarını çocuk dostu bir ortamda
yürütmelidir. Çocukların rahat hissetmeleri ve iş birliği yapmaları
sağlanmalıdır.
Araştırmacılar tarafından çocukların araştırma
sürecinin hangi aşamalarında yer alacağının belirlenmesinin ardından veri
toplama aşamasına geçilmeden önce çocuklarla ilişkinin kurulması gerekmektedir
(Bulut, 2022). Bunu yaparken de çocukla günlük olaylara dair sohbet etmek,
sorgulayıcı ve yargılayıcı bir tutumda olmamak önerilmektedir (Thomas & O’
Kane, 1998).
Araştırmanın Gerçekleştirileceği Ortam
Araştırmaların gerçekleştirileceği ortamın türü fark
etmeksizin çocuk dostu olması ve onlarda güven uyandırmasının ilk koşul olarak
kabul edidlmektedir (Freeman & Mathison, 2009). Ayrıca tanıdık ortamlar, kişiler ve
deneyimler, katılımı teşvik edebilir (Dockett & Perry, 2011; Ericsson &
Boyd, 2017).
Bu hususları göz önüne alarak çalışmaları yürütmeye çalışmak,
araştırmaların hem toplum hem de bilim dünyasında daha değerli ve etik düzlemde
gerçekleşmesine yardımcı olacaktır. Ayrıca popülasyonu çocuk olan araştırmaları
yapmak hem geleceğimizi oluşturan bu grup için daha faydalı ve iyi yaşam
sağlamak; hem de toplumsal faydayı gerçekleştirmeye de katkı sunacaktır.
Pyle (2013) yakın zamanda araştırmacıların çocuklarla
çalışırken üç temel zorlukla karşılaştıklarını açıklamıştır: gelişimsel
uygunluk, dil engelleri ile yetişkinler ve çocuklar arasındaki güç
dengesizliği. Geleneksel nitel araştırma paradigmaları, çocuklardan elde edilen
verilerin araştırma sorularına yanıt vermek için tek başına yeterli
olmayacağına ve bu verilerin bir yetişkinden elde edilen verilerle
desteklenmesi gerektiğine dayanmaktadır’’(Bulut, 2022).
Kaynaklar:
Alderson, P. (2014). The Ethics of research with Young Children, in Saracho, O. (ed). Handbook of research methods in early childhood education: review of research methodologies, Volume II. Information Age Publishing.
Alderson, P. (1995) Listening to Children: Children Ethics and Social Research, Barnardo’s.
Allen, G. (2005) Research ethics in a culture of risk. In A. Farrell (ed.) Ethical research with children, Maidenhead, UK: Open University Press, 15-26.
Balen, R., Blyth, E., Calabretto, et al. (2006) Involving children in health and social research: ‘Human becomings’ or ‘active beings’? Childhood, 13(1), February, 29-48.
Bessant, J. (2006) The fixed age rule: Young people, consent and research ethics. Youth Studies Australia, 25(4), 50-57.
Çakmak, Z.
(2018). Çocukların katılımıyla yürütülen araştırmalarda etı̇k. Türk
Psikoloji Yazıları, 21(41), 30-37.
Dockett, S., & Perry, B. (2011). Researching with young children: Seeking assent. Child Indicators Research, 4,231-247. https://doi.org/10.1007/s12187-010-9084-0
Fisher, C. B. (2005) Deception research involving children: Ethical practices and paradoxes. Ethics & Behavior, 15(3), 271-287.
Freeman,
M., & Mathison, S. (2009). Researching children's experiences. Guilford
Press.
Gallagher,
M. (2009). Ethics in E.K. Tisdall, J. Davis & M. Gallagher (Eds.),
Researching with children and young people: Research design, method and
analysis (pp), Sage Publications.
Harcourt,
D., & Sargeant, J. (2011). The challenges of conducting ethical research
with children. Education Inquiry, 2(3), 421–436. https://doi.org/10.3402/edui.v2i3.21992
Morrow, V.
(2005) Ethical issues in collaborative research with children. In A. Farrell
(ed.) Ethical research with children, Open University Press, 150-165.
Powell, M. A. ve Smith, A. B. (2006). Ethical guidelines for
research with children: A review of current research ethics documentation in
New Zealand. Kōtuitui: New Zealand Journal of Social Sciences Online, 1(2),
125-138.
Pyle,
A. (2013). Engaging
young children in
research through photo
elicitation. Early Child Development and Care,183(11), 1544-1558. https://doi.org/10.1080/03004430.2012.733944
Özok-Bulut,
N. (2022). Erken çocukluk dönemindeki çocuklarla katılımcı araştırmalarda
karşılaşılabilecek etik sorunlar. Erken
Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 6(2),
527–555. https://doi.org/10.24130/eccdjecs.1967202262404
Spodek, B. ve Saracho, O. N. (2014). Handbook of
research on the education of young children. Routledge.
Soley, G.,
& Tahiroğlu, D. (2020). Bebeklik ve çocukluk dönemine odaklanan
araştırmacılar için yol haritası: Bilimsel çalışmalar için etik ve pratik
öneriler. Erken Çocukluk Çalışmaları Dergisi, 4(1),
260-280.
Support
Tool to IFRC Child Safeguarding Policy. (2021). Ethical evaluations and
research involving children.
https://pgi.ifrc.org/resources/ethical-evaluations-and-research
involving-children
Support
Tool to IFRC Child Safeguarding Policy. (2021). Ethical evaluations and
research involving children.
https://pgi.ifrc.org/resources/ethical-evaluations-and-research-involving-children
Thomas, N., & O'kane, C. (1998). The ethics of
participatory research with children. Children & Society, 12(5), 336-348.
